Мекен жайы: Жалағаш ауданы, Аққолқа ауылынан оңтүстікке қарай 30 шақырымда орналасан

Ақпарат қосылу\жаңартылу күні: 05.09.2017

Құжаттама: жүктеп алу

Жалпы ақпарат:

Ортағасырлық Мортық қала қалашығы.         

ХІІ-ХІҮ ғ.ғ. 

Бекіністі емес мекенжұртнің қирандысы. Орналасуы төңірек  неемесе сопақша бойымен мекенжұртнің ішінде алаңқай жасайтын 8 құрылыстың қираған орны табылды. Мекендеу ОБ-СШ сызығы бойымен бойлық осьпен бағытталған. Ішкі алаңның орталық бөлігінде көлемі 8,6х8,6 м болатын доғал бұрышты шаршы пішінді аласарулар орын алған. Жалаңашталған материктік балшық тұтастай жарылып кеткен. Мекенжұртнің аумағыанда және құрылыс сілемдерінің айналмаларының тысында құрылыстардың қирандылары мен контурларынан бөлек жер қазатын жануарлар тарапынан барынша қазылып тасталған топырақтың кебуінің жергілікті және аморфты пішіндері, өсімдіктерден ада болған тікбұрышты тегіс алаңқайлар, сонымен қатар борпылдақ және жарылып кеткен топырақ алаңдарымен алмасып отыратын қатты және тегіс топырақ жолақтары байқалады. Мекенжұртнің топографиясының түгелдей бұзылған және іс жүзінде байқалмайтын элементтерінің іздері болуы мүмкін. Мекенжұртнен солтүстік – шығыста мекенжұртнің солтүстік – шығыс өлкесі тарапынан жайылма және жаңбыр суларының табиғи ағындары байқалатын ақ материктік балшыққа дейін кеуіп кеткен ауқымды сопақша шұңқыр байқалады.

Мекендеудің жоспарлану негізін үлкен көлемді және басқаларға қарағанда жақсы сақталған, мекенжұртнің оңтүстік – батыс бұрышында орналасқан № 1 құрылыс құрайды. Одан солтүстік – шығысқа қарай № 2, 3, 4 құрылыстар орналасқан. № 4 құрылыстан оңтүстік – шығыс бағытта № 6 құрылыс жүріп жатыр. № 8 құрылыс ішкі алаңның айналасындағы құрылыстар айналмасына жалғаса отырып, № 7 құрылыстан оңтүстік – батысқа қарай және № 1 құрылыстан шығысқа қарай орналасқан.

№ 4 және 6 құрылыстан планиграфиялық тұғырдан жабық ішкі алаңды құрайтын тұрғын үйлердің айналмаларының тысында қалады, іздері жоғарғы бетте бацқалмайтын құрылыстардың басқа тобына кіреді.

Ескерткіштің оңтүстік шеті арқылы ОБ-СШ бағытына бір жағынан №3 және 6 құрылыстар мен екінші жағынан №4 құрылыстың арасынан, мекенжұртнің қалған құрылыстарынан № 4 құрылысты бөлектей отырып, ауыл арасындағы жол өтеді. Мекенжұртнің аймағында қызыл – қара түсті және суармалы керамиканың ұсақ және сирек ірі сынықтары кездеседі.

№ 1 құрылыс қабырғаларымен дүниенің төрт бұрышына, ұзын қабырғаларымен – батыс – шығыс сызық бойынша бағатталған. Құрылыстың ең үлкен көлемі 13,0х16,0 м. Қабырғалар 0,10 м-ден 2,0 м дейінгі биіктікте сақталған. Батыс жақ қабырғасы түгелдей бұзылған, шығыс жақ қабырғасы аздап қираған. Қабырғалар көлемі 42х23х7 см өңделмеген кірпіштен қаланған. Жаспарларды өре отырып, кезектесе үшкір қырымен және керте, қатар-қатар қаланған. Сыртқы қабырғалар 1,5 кірпіштен қаланған. Жоспар бойынша тұрғын үй үш блоктан тұрады: 1) көлемі 5,7х8,8 м болатын, ұзын осьпен солтүстік-оңтүстік сызығы бойымен және ұзын шығыс және батыс қабырғалармен сыртқа қарай оңтүстік қабырға сызығынан 1,2 м шығып тұратын қабырғалары бар орталық ғимарат; 2) қысқа қабырғалары орталық ғимараттың ұзын батыс қабырғасының бұрыштарынан 0,85 және 2,65 м ішке қарай қисайған, батыс-шығыс сызықтары бойынша алаңдары тұрғысынан бірдей, қарама-қарсы тараптардан – солтүстік және оңтүстіктен кіретін есіктері бар екі ғимаратқа бөлінген 3,4х9,5 м батыс бөліктен; 3) сыртқы көлемі 4,7х13,0 м болатын орталық ғимараттың шығыс қабырғасының барлық ұзындықтарының бойымен созылып жатқан және батыс – шығыс қабырғасының сызығымен ішкі көлемдері 4,6х6,6 м (оңтүстік) және 4,0-5,2 м (солтүстік) болатын екі ғимаратқа бөлінген шығыс бөліктен.

Шығыс және солтүстік бөліктер көлемдері тұрғысынан бірдей емес және тұрғын үйдің орталық бөлігінде қатысты орналасуы тұрғысынан ассиметриялық.

Орталық ғимаратта солтүстік – батыс, оңтүстік – батыс жәнее оңтсүістік шығыс бұрыштарында 1,2 м дейінгі биіктікте негізгі ғимараттан 1,8, 2,0 және 2,7 м ұзындықтары қоршаулармен оқшауланған, ені 0,90-0,95 м болатын отсектер түріндегі бөлмеішілік конструкциялардың қалдықтары сақталды. Солтүстік – шығыс бұрышта осы тектес конструкциядан тек қана балшық топырағы калған. Ғимараттарға кірістер солтүстік және оңтүстік сыртқы қабырғаларда орнатылған: орталық ғимараттың қабырғаларының ортасына  және орталық ғимараттың қабырғаларынан бұрышқа таяу (шамамен 0,85 м) №1 ғимараттың батыс және шығыс бөліктерінің бөлмелерінде.

Құрылыс № 2 және № 1 және 39 құрылыстардан солтүстік – шығыста 11 м жерде және №3 құрылыстан оңтүстік-батыста 39 м жерде № 1 және 3 құрылыстардың арасында бір сызықтың бойында орналасқан. Қабырғалардың қалдықтары 0,5 м биіктікте сақталған. Жоспарда көлемі 7,50х8,30 м болатын тікбұрышты конструкция құрылысы. ОШ-СБ сызықтары бойымен ұзын тараптармен бағытталған. 1,70 м ұзын қабырға солтүстік – батыс қабыраның тысында жалғасып жатыр. Оңтүстік – батыс және солтүстік – шығыс қабырғалардың ортасында ені 1,2 м болатын, терезе ойықтарының орналасуын таңбалаушы жырықтар бар, солтүстік бұрышта солтүстік – шығыс қабырғада –ені 1,5 м болатын есік ойықтарының іздері байқалады.

№3 Құрылыс № 2 құрылыстан солтүстік – шығыста 39 м жерде және № 4 құрылыстан оңтүстік – оңтүстік – шығыста 22 м жерде № 2 мен 4 арасында орналасқан. Ұзын осьпен ОШ-СБ сызықтары бойымен бағытталған. Қабырғалардың қалдықтары 0,4 м дейінгі биіктікте сақталған. Құрылыстың пішіні күрделі. Ең үлкен көлемі 16,16х9,85 м. «Г» пішіндес орталық ғимараттың ең үлкен көлемі 8,05х9,0 м, ғимараттың солтүстік – батыс жартысының қарама-қарсы қабырғаларында терезе мен есіктердің жарықтары бар. Орталық ғимараттың оңтүстік – шығыс және солтүстік – батыс жағынан өзінің солтүстік – шығыс қабырғаларымен орталық ғимараттың қабырғаларынан тыс 0,9 және 1,4 м шығыңқы болып тұратын, ал оңтүстік – батыс қабырғаларымен, керісінше, орталық ғимараттың оңтүстік – батыс қабырғасынан ішке ауытқитын бүйірлес ғимараттар салынған. Орталық ғимараттың ұзын оңтүстік – шығыс қабырғасына көлденең қабырғамен екі ғимаратқа бөлінетін, көлемі 3,9х8,7 м конструкция жалғасып жатыр. Қалған қабырғаларда терезе мен есік ойықтарының орналасуын таңбалайтын жарықтар бар.

№ 4 құрылыс № 3 құрылыстың солтүстік-солтүстік-шығыс жағында 22 м және № 6 құрылыстың солтүстік-батысында 35 м жерде орналасқан. Құрылыстырдың қалдықтары 0,3 м дейін биіктікте сақталған. Көлемі 4,0х8,5 м болатын дұрыс тікбұрышты пішінді құрылыс ОШ-СБ сызығы бойымен ұзын қабырғалармен бағытталған. ОБ-СШ сызығы бойындағы қабырғамен алаңдары бірдей екі ғимаратқа бөлінген. Солтүстік – батыс ғимараттың оңтүстік-батыс қабырғасында, әсті терезе құрылғысының орнында қабырға қалдықтарының жарығы байқалады. Кіріс есігі де осы ғимаратта орналасқан, алайда шығыс бұрыштың солтүстік – шығыс қабырғасында

№ 5 құрылыс №6 құрылыстың оңтүстігінде 13 м жерде және №7 ғимараттың солтүстігінде 49 м жерде орналасқан. Көлемі 5,0х5,0 м болатын төртбұрышты құрылыс ОШ-СБ және ОБ-СШ сызықтары бойымен бағытталған. Тек 0,3 м дейінгі биіктікте қабырғалардың іргетастарының қиранды төбелерінің контурлары ғана байқалады.

№ 6 құрылыс №4 құрылыстың оңтүстік – шығысында 35 м жерде  және №5 құрылыстың солтүстігінде 13 м жерде орналасқан. Доғалданған бұрыштары мен аморфтық қабырғалары бар тікбұрышты кескіндердің 05 м дейін күп болған топырақтарынан тұрады. Көлемі 4,5х6,3 м, ұзын осбімен ОБ-СШ сызықтары бойымен бағытталған. Топырақ жер қазатын жануарлардың індерімен шұбарланған. №7 құрылыс № 5 құрылыстың оңтүстігінде 49 м жерде және № 8 құрылыстың солтүстік-батысында 20 м жерде орналасқан. Жоспарда көлемі 3,0х0,64 м болатын, жан қабырғалары негізгі ғимараттың бұрыштарынан 2,4 және 0,6 м кері қалатын, көлемі 2,3х3,7 м ғимаратпен батыс қабырғаға жалғасып жатқан тікбұрышы пішінге ие. Дүниенің төрт бұрышына бағытталған. Батыс және оңтүстік қабырғалардың қалдықтары сақталмаған, олардың тек сілемдері байқалады. Қабырғалардың сақталып қалған қалдықтарының ең үлкен биіктігі 0,2 м биік.

№ 8 құрылыс №7 құрылыстың оңтүстік-батыстында 20 м жерде және №1 ғимараттың шығысында 38 м жерде орналасқан. Құрылыскөлемі 6,0х7,2 м болатын тікбұрышты пішінге ие, ұзын тараптарымен ОШ-СБ сызықтарының бойымен бағытталған. ОБ-СШ сызықтарының бойымен құрылыс қабырғалардың негіздерімен көлемдері 4,0х6,0 м және 3,2х6,0 м болатын екі тікбұрышты камераға бөлінген. Құрылыстан тек қабырғалардың негіздерінің сұлбасы және кей жерлерде биіктігі 0,20 м дейін жететін қабырғалардың қалдықтары сақалған.