Ақпарат қосылу\жаңартылу күні: 19.12.2017

Жалпы ақпарат:

Өңірлік маңызы бар қасиетті орындар

Ақпарат қосылу\жаңартылу күні: 19.12.2017

Жалпы ақпарат:

Бегім ана мұнарасы, (ІХ-ХІ ғғ.)

Бегім Ана - Қарабура әулиенің қызы, Салжұқ мемлекетінің ханы Санжар сұлтанның әйелі.

ХІ ғасыр тұсында оғыздар тайпасының билеушісі Мәлік шахтың патшалық құрған тұсында Селжұқтар елі әбден кемеліне келген екен. Мәлік шах өлгеннен соң таққа оның баласы Санжар отырады. Санжар астанасын Хорасан қаласынан Сыр бойындағы Жанкент қаласына көшіріп орналастырады да, бұл шаһарды мықты бекініске айналдырады. Ол аң аулап, сейіл құрғанды ұнатады екен. Сөйтіп жүріп Созақ маңайында өмір сүрген Қарабура әулиенің қызы Бегімге сұлуға үйленеді.

Бегім сұлу көркіне ақылы сай, парасаты мол қыз болыпты. Санжарды да табындырған осындай сан қырлы қасиеттері болса керек.

Ел аузында «Бегім ана туралы аңыз» кең тарап, көптеген шығармалар мен дастандарға арқау болғаны белгілі. Бегім ана туралы аңыз былайша өріледі: Санжар хан аңға шығып бара жатып үйінде қалып қойған қанжарын әкелуге құлын жұмсайды. Құл ханның жұмсағанын айтып Бегім сұлудан қанжарды беруін өтінеді. Қанжарды қолына алғанда Бегім сұлудың аппақ қолын көріп құл есінен айырылып құлап қалады. Кешігу себебін түсіндірген құл "Ханым білегімнен ұстап жібермей қалды" депті. Санжар ақ-қарасын тексермей Бегім сұлудың оң қолын, оң бұрымын кесіп, оң танауын тіледі де, зынданға тастайды. Келесі күні Қарабура әулие қиналып жатқан қызының түсіне кіріп: "Балам, бұлтартпай шыныңды айт. Ақпысың, әлде қарамысың? Ақ болсаң Аллам жәрдем беріп жараңды жазар, қара болсаң қарғар, тек турасын айт!" депті. Сонда Бегім жылап тұрып: "Атажан, құдай атымен сіздің алдыңызда ант етемін! Егер, Санжарға қиянат жасасам, тәңірі атсын, өмірімді қысқартсын. Ақпын, ата!" - деп зар еңірейді.

Осыдан соң Қарабура Санжардың да түсіне кіріп: "Сен де бір балам едің. Егер менің қызым арам болып, саған қиянат істесе, келесі күні сол қолы, сол бұрымы кесіліп, сол танауы тілінген күйде мүгедек болып қалсын! Егер, керісінше болса, қызымның ақ пен қарасын тексермей жаза қолданғанда бір ауыз әділ сөзін айтпаған сенің шаһарыңды тірі адам қалдырмай жылан жұтсын!" деп қарғап батасын береді. Келесі күні таң ата хан зынданға адам жібереді. Жіберген адамы барса, Бегім баяғы сау қалпында отыр екен дейді. Содан бастап ханды үрей билейді. Кеш болады. Хан кеңесшілерімен отырғанда іңір уақытысында аспаннан бір мес шаһардың ортасына түсіп жарылады. Местің іші толған жылан екен. Жылан қала сыртына тірі жанды шығармай, шағып өлтіреді. Сонымен жайнап тұрған Жанкент шаһары Санжар сияқты қатыгез ханның кесірінен қас пен көздің арасында опат болады дейді аңыз желісінде.

Ал, Бегім сұлу болса өз әкесі Қарабура әулиенің көмегімен Бегім ана мұнарасын салдырып: "Мұнан былай еркекті көрмеймін" деп, қалған жұмбақ ғұмырын сол мұнараның ішінде өткізіпті деседі. Ата-бабасының қасиеті дарып, кейін Бегім Ана әулие атанады.

Қазіргі таңда Бегім ана мұнарасы Қызылорда облысы Арал ауданының территориясында орналасқан. Жергілікті халық Бегім сұлуды тазалықтың белгісі санайды. Елі ардақ тұтқан Бегім сұлу махаббатқа адалдығымен ел аузында әлі сақталған. Аңыз түрінде тілге тиек етілетін әңгімені ұйып тыңдайсың. Бегім сұлудың ерекше қадір-қасиетіне таңғаласың. Бұл аңыздың айтылып келе жатқанына он ғасырға жуық уақыт өткен. Әлі де елдің жадынан өшпей келеді. Ұрпақтан ұрпаққа ұлағат болып тараған. Қанша уақыт өтсе де халық Бегім ана мұнарасына тәу етіп, ол жерді қасиетті мекен санайды. Бегім ана мұнарасы ескерткіш ретінде Қазақ жеріндегі алғашқы мұнаралы ескерткіштердің тізіміне кіреді. Мұнаралы ескерткіштер Орта Азияның жазық даласында көшпенді ортада қалыптасқан қайтыс болған адамның басына антропоморфты стелла орнату немесе кей – кезде ағаш отырғызумен аяқталатын (өмірдің әлемдік ағашы идеясын жүзеге асыру сияқты) қорған салу көне дәстүрі Х-ХІ ғғ. Қазақстан жерінде «мұнаралы» деп аталатын кесенелердің пайда болуына тікелей әсерін тигізді. Б.д.д І мыңжылдықтың басында Сырдарияның төменгі ағысында (Түгескен кешенінің 5 кесенесі, б.д.д. ІХ-ҮІІ ғғ.) б.д. І мыңжылдықтың аяғында (Діңгек, Домбауыл, Қозы Көрпеш - Баян сұлу) басталған стеллалы қорған құрылыстары мен ағаш егілген мұнаралы кесенелердің күрт өсу үрдісінің нәтижиесінде Ақсақ қыз, Бегім Ана, Сараман – Қоса (Х-ХІ ғғ. Қызылорда обл) сияқты тамаша бірегей монументті мұнаралы құрылыстар пайда болды.

Х-ХІ ғасырларға жататын сәулет ескерткіші болып саналатын Бегім ана мұнарасы қам кесектен тұрғызылып, шаршы пішінді күйдірілген кірпішпен қапталған. Мұнара сегіз қырлы призма іспетті күмбезбен жабылған. Мұнараның діңі ортасына дейін монолитті, одан жоғары тас төбелік үлкен тесігі жоспарында дөңгелек күмбезді камера орналасқан. Жоғарыда көрсетілгендей Бегім ана ағзға арқау ғана емес, тарихтан хабар беретін әрі аңыз желісіне айтылатын бірден бір сәулет ескерткіші.

Бұқарбай батыр кесенесі

ХІХ ғасырда  патша отаршылдарына қарсы ұлт-азаттық күрес жүргізген қазақ ханы Кенесарыны қолдаған батырлардың бірі Бұқарбай Естекбайұлы.

     Бұқарбай Естекбайұлы 1812 жылы қазіргі Қызылорда облысының Жалағаш ауданында дүниеге келген. Шыққан тегі – Кіші жүздің Табын руынан. Әкесі Естекбай халқына өте сыйлы, тілге шешен, қоғамшыл, қайырымды, саят жасағанды ұнататын, әрі сері кісі болған. Аңыздан жеткен әңгімелерде Естекбайдың қарулы адам болғаны айталады. Естекбайдың әйелі көршілес отырған Жақап табын Бәйтен ұлының қызы Зағипа деседі. Көп жыл баланы аңсаған Естекбай Бұқара маңындағы Баһауадин әулиенің басына түнеп, Алладан, әулиеден бір ұл бала сұрап, жалбарынады. Содан әйелі жүкті болып, Бұқарада болған жай ғой деп, өсір есігін ашқан баласының атын Бұқарбай қойыпты. Ертерек есейсін деп оны кішкентайынан атбегілік өнерге баулиды. Жас кезінде Бұқарбай ешқашан жауырыны жерге тимеген түйе палуанды жығып, бас бәйгеге бір үйір жылқыны айдап қайтады. Осыдан кейін оның алпауыт күш иесі ғана емес, жылдам қарсыласын қапы қалдыратын күрестегі қатерлі айлакерлігі, көз ілеспес жылдамдығы ауыл-аймаққа түгел жайылып кетеді.

Бұқарбай жас кезінде ерлік істерге жақын болып Ақмешіт бекінісі мен Райым бекінісінің арасындағы Сыр бойы халықтарын жан-жақты қыспаққа алған Хиуа, Қуаңдария-Жаңадария бойын жайлаған бейбіт елге бүйідей тиген Қоқан бектерінің зорлық-зомбылығына қарсы көтерілістердің басшысы болған. Сонымен қатар, Бұқарбай батыр 1837-1847 жылдары Кенесары хан көтерілісіне белсенді түрде қатысады. Бұқарбай батыр 10 жыл бойы, қашан Кенесары ханның ақтық демі біткенше азаттық туының астында арыстанша айқасады. Бұқарбай батырдың Ұлқаяқ, Бұланты, Жыланшық өзендерінің бойын­дағы өшпес ерліктері мен Созақ, Ақмола бекіністерін бағындырудағы әбден ысыл­ған, шын болаттай ширыққан, өр тұлғасы мен кәнігі әскери қолбасшыларға ғана тән ойлы іс-қимылдарын Кене хан әрқашан ризалық сезімімен еске алып, өзге сар­дарларға үлгі-өнеге етіп отырған. 1838 жылы 7 тамызда Кенесары көтерілісшілерінің Ақмола бекінісіне жасаған шабуылының арасында болады. Ол Кенесары әскерінің қоқандық бекіністер, сонын ішінде Созақ бекінісін азат етуге қатысқан шабуылды ұйымдастырушылардың қатарында болды. Бұхарбай батыр Кенесары ханның 1847 жылғы сәуірдегі қазасына дейін үзеңгілес серігі болған. ХІХ ғасырдың 50-60 жылдары Қазақ жерін Қоқан басқыншыларынан азат етуде қоқандықтарға қарсы шығып, Ресей империясының жоғары билігін мойындап, Ақмешіт бекінісін жаулап алу кезінде патша әскеріне  көмек көрсетті. Қоқандықтармен болған бір шайқаста Бұқарбай  батыр ауыр жарақат алған. Қоқан хандығына қарсы әскери жорықтарға қатысқаны үшін патша үкіметінен марапаттарға ие болған. Өмірінің соңында ол өз ауыл-аймағында өмір кешіп, бейбіт шаруашылықпен айналысқан.

Бұқарбай батырдың ерлігі туралы әңгімелер халық арасына кең тараған. Солардың бірі Бұқарбай батырдың  Кенесарыға қосылуы. Бұқарбай батыр қасына Нысанбай жырау, Қабан батыр, Меңдәлі батыр сияқты белгілі адамдарды ертіп Хан Кенесарыға өзі барып қосылғысы келеді. Осылайша олар Кенесары шатырын тігіп жатқан жеріне жол тартады. Әдетте оған барған адамдар Кенесарының шатырына жетпей бірер шақырым жерден аттан түсіп, жаяу баруы керек екен. Егер кімде-кім ол қалыпты бұзса, ол адам ханнан жақсылық күтпейтін көрінеді. Бірақ Бұқарбай тобы ол тәртіпті сақтамай, тура хан шатырының алдына барып бір-ақ тоқтайды. Бұқарбай аттан түсіп жатқанда, төрде отырған хан «Бұл неғылған бейбастық, бізден қаймықпай баса-көктеп келетін...» деп тоқтап қалады. Өйткені осы кезде қасында отырған қарындасы «Көрмеймісің, хан-ием, алдында Арыстандай киесі келе жатқанын, не де болса қабылдауға тура келеді. Теріс бұрылмаңыз» дейді. Хан жақтырмай, Бұқарбайды суық қабақпен қабылдайды. Бірақ есік алдындағы жасауылдарға «Ішке енгізбеудің амалын жасаңдар» дейді.

Бұқарбай есік алдындағы қарулы жасауылдардың қарсылығына мән бермей ішке еркін енеді. Еңкейген мойнын шабуға әркет жасаған жасауылдардың бір сәт қолдары қалтырап, дәрменсіздік танытады. Бағанағы ханшаның көрген Арыстаны олардың да жауыздығын жүзеге асыртпағандай көрінеді. Осы жолы ханмен болған кездесуінен кейін ол шатырға еркін енетін батырларының бірі болады [1.]

Бұқарбай батырдың ерлігі туралы ел аузына тараған әңгімелердің бірі Бұқарбай батыр және жолбарыс деп аталады.  Бұқарбай батырдың алғашқы ерлікпен аты шығуына жолбарыс себепші болыпты дейді көнекөз қариялар. Ол былайша баяндалады:

Сырдария өзенінің бойында ит тұмсығы өтпейтін  қалыңда аң біткеннің қайраттысы жолбарыстың да мекені болыпты. Жолбарыстың Бұқарбай ауылының малдарын шауып кеткен кездері болыпты.  Әсіресе бұл оқиға Бұқарбайдың балаң жігіт шағына тура келген кезі екен. Жолбарыс әр жерде адамға да шауыпты деген ел арасын дүрліктірген сыбыстар шыға бастайды.  Бірде ауыл арасындағы жиында көп ішінен алыпқашпа мінезді біреу «Әй, осы жолбарысты әлгі Естекбайдың жалғызы неге алмайды? Ауылдағы бала біткеннің барлығын қойша үйіріп, сиырша қайырып желігіп жүргенше» дейді. Бұл сөзді балаң жігіт Бұқарбай естіп, намысына тиеді. Сөйтіп жолбарысты қалай да болса аулауға бел байлайды. Бұқарбай батыр жиде ағашының томарлы діңгегінен келісті етіп шоқпар дайындатып алып, ауыл маңына жолбарыстың соғатын күнін асыға күтеді. Араға бірер апта салып, ауыл ішіне жолбарыс келіпті деген дүрбелең туады. Даланың тарғыл аңы жүр деп меңзеген жаққа шоқпарын алып Бұқарбай да шығады. Көп кешікпей іздеген тарғыл аңы жолбарысқа кезігеді. Бұқарбай мен жолбарыс бір-бірінің қимылдарын аңдысып қарап тұрады. Кенет жолбарыс өзінің қорқынышты үнімен гүрілдеп тұрады да Бұқарбайға емес, оған қарама-қарсы жаққа атылып түседі де, артына қарамай өз жәйіне қаша жөнеледі. Жан берісер шайқасты күтіп тұрған Бұқарбайға бұл жағдай тосын еді. Бұл  оқиғаны естіген қариялар «Жолбарыс Бұқарбайдың айбынды сұсынан қорқып кетті. Енді ол қайтып оралмайды» десті. Кейін халық жолбарыс салған ылаңды ұмыта бастайды. Ал Бұқарбайдың аты елге батырлығынан бұрын осы уақиға арқылы жайылып кеткен еді. Ел арасына тараған жолбарыс жайындағы әңгіме туралы сұрағандарға батыр «Әлгі тарғыл мысық па?» дейді екен. [2.]

Бірде Бұқарбай батыр далада жүрсе, әкесінің түйеге міне алмай жатқанын көріп қалады: «Мал таппайсың, тапқан малды баға алмайсың» депті. Сонда Естекбай баласына қарап тұрып: «Дүниеге мен келдім, бірақ мал бітпеді, Дүниеге сен келдің малды болғанымыз рас. Ел аузында «ит баққан Естекбай» атансамда өмірге сендей бала әкелдім. Сенде өзіңдей бала туғызып барып, менімен сөйлес» деген екен. (Т.Дайрабай)

Бұқарбай батырдың ерлік атағы Сыр бойынан Арқаға жеткен кезі Бұқарбайдың 1838 жылы Кенесары сарбаздарымен бірге патша салған Ақмола бекінісін алудағы ерлігі бірауыз сөзбен хатталса, халық аузындағы «Кенесары-Саржан» атты дастанда батырлығы ерекше суреттеледі. Ал жауынгер ақын-жырау Нысанбайдың «Кенесары-Наурызбай» дастанында (1875 ж) Бұқарбайдың ерлігі баяндалады.

Батырдың көзі тірісінде-ақ, ол туралы жыр-дастандар дүниеге келген. Оның жорықтары жайлы әйгілі Нысанбай жыраудың «Кенесары-Наурызбай» дастанында жан-жақты сурттелген. Өшпес ерліктері жайлы кезінде орыс ғалымы А.Грен, поляк революционер-ғалымы А.Янушкевич, академик С.Толстов жазып кеткен. Батыр туралы деректер Санкт-Петербург, Орынбор, Омбы, Ташкент, Алматы архивтерінде сақтаулы. Қазақтың атақты ақын-жазушылары Базар жырау, Сүйінбай, Жамбыл, Т.Ізтілеуов, А.Тоқмағамбетов, М.Сералин, І.Есенберлин, М.Әуезов, Ә.Тәжібаев, тарихшы-ғалым Е.Бекмаханов т.б. батырдың ерліктерін өз шығармашылығына арқау еткен.(М.Шөмекей).

Бұқарбай батырдың кесенесі Қызылорда облысы Жалағаш ауданы, Қаракеткен ауылынан солтүстік шығысқа қарай 21 шақырым қашықтықта орналасқан. Бұл қорымның жүз жылдан аса тарихы бар. Бұқарбай батырдың кесенесі қам кесектен тұрғызылғандықтан нашар сақталуына байланысты 1993 жылы батыр бабаның 180 жылдық мерейтойы қарсаңында кесене аумағы қапталды.

Қазақ халқы елі үшін аянбаған ерлерді қашанда құрмет тұтқан. Бұқарбай батырды Қазақ халықының хас батыры ретінде ұлықтап келеді. ХІХ ғасырдың қазақ халқы үшін ауыр кезеңінде халық арасынан шығып ел қамын ойлаған батырлар көп болды. Қанша уақыт өтсе де олардың ерлігіне сүйсініп, қалың елі құрмет тұтады.

Жанкент қалашығы

Оғыз тайпаларының Сырдария жағасындағы ең атақты қалаларының бірі Жанкент қаласы. Қорқыт атамен қатар тарихи хикаяның бағалысы әсіресе Жанкент қаласы туралы аңыздармен байланысты. Аңыз бойынша бұл қаланы көп заман билеген кісінің бірі елге үгіт-насихат айтушы, өзі жүзден асқан ойшыл қарт болады. Әбілғазының түрікмен шежіресінде оғыз елі әр уақыт Жанкент қаласында жиналып, Қайы халқынан Инал Яуиды хан көтеріп, оған Қорқыт атаны уәзір ететіні жазылған.

Жазба деректерде Жанкент алғаш рет араб тарихшысы Ибн-Рүстемнің еңбегінде аталады. Сондай-ақ араб географы Ибн-Хаукал «Оғыздардың басты қаласы Жанкент болды, оны ирандықтар Нау-Керде, арабтар Әл-Харият, сарматтар Дахи Нау деп атаған» дейді. Жанкент атауының өзі Янгикент-Жаңакент-Жанкент (Жаңа қала) деген мағынаны білдіреді. Жанкент тарихы ғасырлар қойнауында жатыр. Қаланың гүлдену дәуірі         ІХ ғасырдың 2-жартысы мен ХІ ғасырдың алғашқы ширегі Жанкент шаһары – аумағы 15-20 гектар, егіншілігі, саудасы мықтап өркендеген қала болды. Қала маңындағы суландыру жүйесі егіншіліктің шаруашылықтағы негізгі басты саласы болғандығын дәлелдейді. Ол кезеңде Арал теңізін Жент теңізі деп атаған. Жанкент тұрғындары осы теңіз маңынан үлкен тұз көзін тауып, Қытай, Иран, Үндістан елдерімен сауда қатынастарын жасаған.

Қыпшақ-қимақ тайпалары мыңдаған малдарын айдап, Карлан өткелі арқылы Жанкентке келіп, сауда жасап отырған. Қаланың шет көшелері құмыра жасаушылардың, ұсақ қолөнершілердің, зергерлердің, қару-жарақ жасаушы ұсталардың балшықтан соққан сабан үйлері мен ұстаханаларына толы, ал шаһар орталығындағы гүлзар баққа оранған, хауыздары мөлдір суға тұнған қала бектерінің биік дуалмен қоршалған үйлері болды. Қала сырты суға толтырылған орлармен қоршалды. Шаһардың төрт қақпасы болған.

Әрбір жұма күні шаһар орталығындағы базар алаңында сауда қызу жүріп отырған. Жанкенттің шығыс пен батысты жалғастырып жатқан Ұлы Жібек жолы бойындағы тоғыз жолдың торабына орналасуы қаланың географиялық, экономикалық маңызын арттыра түсті. Қытай жібектері, Үнді маталары мен жемістері, араб елдерінің құрмасы, науаты осы қалада сатылымда болған.

Осылайша, Оғыздарда қалалық мәдениет жоғары дамыды. Х ғасырда Жанкент бойының оғыздары Жайықтағы тайпалармен және башқұрттармен 34 жыл жауласады (922-956ж.ж). 956 жылдан соң бұл алауыздық түркімен және қыпшак оғыздарының арасында өтеді. Негізінде ұлыстың түбіне жеткен де осы қайшылық болып саналды.

1219 жылдың күзінде Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ қалалары моңғол шапқыншылығы салдарынан күл талқан болып қирайды. 400 жыл бойы қалалық мәдениет жасаған оғыз-қыпшақ тайпалары тағы да көшпелі өмірге түседі.

Моңғолдар салған ойран басылмай жатып-ақ, Жанкент сауда мен қолөнер орталығының бірі ретінде қайта көтеріліп, ХІҮ ғасырда гүлдену шегіне жетті. Мұсылман мәдениеті ықпалында болған бұл қала Жаңақала – Жанкент деп аталады.

Араб саяхатшысы Хафизи-Абурдың жазбаларында Сырдарияның ХҮ ғасырда Отырар тұсынан батысқа бұрылып, Әмудариямен бірге Каспийге құйғандығын айтады. Әрине бұл Сырдың төменгі ағысындағы Жанкент қаласына да ықпалын тигізбей қоймайды. Егіс алқаптары, суландыру жүйелер су жүрмегендіктен құм басып шөлге айналады.

Белгiлi этнограф-ғалым Әуелбек Қоңыратбаевтың жазуынша, Жанкенттi мекендеген Жайылхан (қыпшақ) мен Сейiлхан (түрiкмен) 1043 жылдан кейiн Сыр бойынан ығысады. Жанкент ханы шах Мәлiк пен оның баласы Әлидi батыстағы түркмен тайпалары өлтiредi. Осыдан соң Сырдың төменгi саласын мекендеген оғыз-қыпшақ ұлысының ыдырауы басталады. Оғыздардың көсемi атанған әйгiлi қобызшы Қорқыт та аңыз әңгiмелер мен кейбiр деректерге қарағанда Жанкентте өмiр сүрген. Жанкенттің өмір сүруінің тоқтауына байланысты ел аузында мынадай аңыз сақталған «Жанкенттің әміршісі Санжар хан нөкерінің ғайбатына сеніп, күнәдан пәк Бегім сұлудың оң қолын шауып, оң бұрымын кесіп, оң танауын тіліп жазықсыз жазалайды. Бегімнің әкесі атақты Қарабура әулие қанішер ханға «Қызым ақ болса шабылған қолы, кесілген бұрымы, тілінген танауы қалпына түседі» дейді. Әділдік үстем шығып, Бегімнің дене мүшелері қалпына келеді. Қызының нақақ жәбір көргеніне назаланған әулие Санжар ханды қарғапты. Құдіреттің күшімен аспаннан іші ордалы жыланға толы мес түсіп хан бағыныштыларымен бірге ажал құшыпты. Қаланың халқын жылан шағып өлтірген. Бегім сұлу ақ құсқа айналып көкке ұшып кетіпті. Қонған жеріне керемет Бегім ана мұнарасы пайда болыпты»- делінеді.

Жанкент қаласының орнын алғаш зерттеушілердің бірі П.И.Лерх (1857 ж.) болатын. Ол Жанкент қаласына келген кезде қаланың ескі қабырғалары, кейбір архитектурасы, көшелерінің ізі әлі жоғала қоймаған. Сыртынан қарағанда Жанкент қаласының түрі үлкен төбе сияқты үйінді болып жатады. Оның аумағы төрт бұрышты, жан-жағы тұтасымен биік қыш қамалымен қоршалған. Қамал қабырғасының қалыңдығы 6 метрдей. Ең жақсы сақталғаны оңтүстік қабырғасы, онда қатар-қатар тізбектелген бірнеше биік мұнаралар, оқ ататын тесіктер сақталған. Қала ортасында ел басқарушылары тұрған айнала қоршалған ескі сарайдың орны бар.

Жанкент қаласында жүргізілген археологиялық зерттеулер кезінде құмыралар, ұршықтар, наным-сенім дәстүрлерінде пайдаланылған қошқар бейнесіндегі керамикалық туындылар табылды.

Жанкент қаласы Ұлы жібек жолының бойында ортағасырларда дамыған қала ретінде, әрі Түркі ұлыстарының орталығы ретінде киелі жерлер қатарына кіреді. Қазіргі таңда Жанкент қалашығында археологиялық зерттеу жұмыстары өз жалғасын тауып, болашақта аспан асты мұражайға айналып, көрем деген қызығушыларды өз тарихымен, қорған дуалдарымен, тұрмыстық бұйымдарымен қызықтырады деген ойдамыз.

Жанқожа батыр кесенесі

Нұрмұхаммедұлы Жанқожа – қазақ халқының ел азаттығы жолында арыстандай арпалысқан атақты батырларының бірі. Шыққан тегі Кіші жүздің Әлім тайпасының шекті аталып кеткен Жаманақ руынан. Атасы Киікбай Әбілқайыр ханның батыры әрі биі болған. Ал әжесі Тәжі қалмақпен де орыстармен де шайқасып өткен, өлгенде де «табаным тіреп жатсын» деп аяғын Орынборға қаратып көмуді өсиет еткен атақты Есет батырдың жалғыз қызы. Жанқожа осы Киікбай мен Тәжіден туған Нұрмұхаммедтің баласы.

Ел аузындағы деректерге қарағанда, Жаңқожаның батырлық даңқы ерте шыққан. Сыр бойының Қылышбай ханы хиуалықтармен соғысқанда, қазақ батырлары Хиуаның Тықы деген батырын жекпе – жекте жеңе алмай іркіліп қалған бір тұста, 17 жасар Жанқожа өзі сұранып шығып, оны найзамен түйреп түсіреді. Осыдан бастап оның батыр атағы жалпақ елге жайылып кетеді.

Бұл кездерде Жанқожа ауылы Қарақұмды жайлап, Ырғызды қыстаған. Қоқан хандығының Созақ бекінісіне орналасқан әкімдерінің жергілікті халыққа салынатын алым-салықтан тыс көрсеткен зорлықтары қазақтардың бас біріктіріп, Созақ қамалына шабуыл жасауына себепкер болды. И. В. Аничковтың мәліметі бойынша, Қоқан әкімі Дәурен Созақ қаласының бектері Отыншы, Cушымен бірігіп Сарман биді өлтіреді. Созақта тұратын Құрман би араша түсуді өтініп, Жанқожаға арнайы хабар жібереді. Жанқожа елден қол жинап, Созаққа жорыққа аттанып, жолда Жаңақорған, Жөлек бекіністеріндегі қоқандықтарды қуады.

1830 жылдың күзінде Созақ бекінісін қоршауға алып, көмекке келген қоқандық Таған палуанды жекпе-жекте қолға түсіреді. Одан соң Жанқожа жасақтарымен бекіністің дарбазасын бұзып кіріп, Созақты басып алды. Қоқан бектері Отыншы мен Сушыны қолға түсіріп, баласын өлтіргені үшін Құрман биге тапсырады. Кейбір деректерге қарағанда, Жанқожа Қоқан хандығының Шымқорған, Қосқорған, Күмісқорған тәрізді бекіністерін де талқандайды. Хиуа хандығы Аллақұл ханның тұсында 1835 жылы Қуандарияның батысындағы Құртөбе деген жерге бекініс салып, онда 200 әскер ұстайды. Жанқожаға арқа сүйеп, алым-салық төлеуден бас тартып, Хиуа бегі Бабажанның озбырлығына көнбей жүрген сырдың төменгі сағасындағы қазақтарды тәртіпке келтіру үшін түрікмен Аймұхамед палуанды жасақтарымен жіберді. 1836 жылы Ақирек деген жерде елге тізесі батқан осы Аймұхамед палуанды Жанқожа жекпе-жекте өлтіреді. Басшысы мерт болған палуанның жасақтары бас сауғалап қашуға мәжбүр болды. Жанқожа бұдан кейін де Сыр бойындағы қазақтарды хиуалықтардың езгісінен құтқару үшін, олардың бекіністеріне жиі-жиі шабуыл жасап отырды. Оның бұл жорықтары нәтижелі болып, Хиуа бекіністері көп шығынға ұшырады.

Жанқожа зорлық – зомбылықты білмеген, қара қылды қақ жарған әділ кісі болған. Біреудің біреуге жасаған қиянатын кеше алмаған. Біреудің азғыруына еріп, жазықсыз табын Бұқарбай батырдың елін шабам деп, тілін алмай кеткен інісі Жауқашарға «барғаныңнан оралма» деп бата беруі, артынан қаза болғанда оның сүйегін ауылына әкелдірмей қоюы соның дәлеліндей. Оның бүкіл мағыналы өмірін Хиуа мен Қоқан басқыншыларына, орыс отаршыларына қарсы күреске арнауы да сол зорлық-зомбылыққа, қиянатқа төзе алмайтын қасиетіне негізделген елін жерін сүйген алып жүректілігі де себеп болса керек.

Ел аузында Жанқожа батырдың Созақ қамалын алмаққа келген қазақтың соңғы ханы – Кенесары қолымен бірігіп жасаған шабуылдары жөнінде біраз әңгіме сақталған. Батыр осы жолы әуелі өзінің жігіттерімен Созақ қамалына көмекке келе жатқан Қоқан әскерінің алдынан шығып, оларды талқандап, кері қуып жібереді. Содан соң Созаққа қайта оралып, Кенесары қолымен тізе қосып, қамалды алады. Қамалдың қақпасын бұзып, алдымен ішке кірген осы Жанқожа батырдың сарбаздары болыпты.

Патша үкіметінің әскери әкімшілігі Жанқожа Нұрмұхамедұлының көзін жою үшін Елікей Қасымов бастаған арнаулы жазалаушы әскер жіберді.    1860 жылы жазалаушы әскер Қызылқұмның ішіндегі Жанқара көлінің басында отырған Жанқожа батырдың ауылын қоршауға алды. Қанды шайқастың барысында 80-нен асқан Жанқожа батыр жазалаушылардың оғынан қаза тапты. Батырдың өмірден өтер кездегі соңғы сәтін Л. Мейер былай деп суреттейді:

«Қарт батыр оқ өтпейтін сауытын киіп, қару-жарағын асынып, үйінен шығып үлгерді. Бірақ аты жоқ екен. Ажалымның жеткен жері осы екен деп, ол бір төмпешіктің үстіне аспай-саспай шығып алды да, өз иманын өзі үйіріп, дұға оқи бастады... зулаған оқтар... көпке дейін оның сауытынан өтпей, тайқып ұшып, кері түсіп жатты. Ақырында бір оқ оның мойнына дәл тиіп, қарт батырдың өмірін қиып кетті».

Жанқожа батырдың ерлігі халық арасына кең тараған. Сонымен қатар,   Төремұрат, Мысабай, Жұмабек Айбарбекұлы, Нұрсұлтан Жұбатұлы, Қарман Сұлтанұлы, Нұрғал Балтабекұлы сынды жыршы-жыраулар өз туындыларына батыр ерліктері арқау болған.

Елі мен жерін қорғаған Жанқожа батыр кесенесіне қазақ халқы құрметпен қарап, құран оқып, дұға бағыштайды. Қызылорда қаласында Жанқожа батыр ескерткіші, Әйтеке би кентінде Жанқожа батырдың кесенесі, Қазалы ауданындағы Кәукей ауылынан 150 шақырым жерде Жанқожа батыр мазары орналасқан.

Жент қалашығы

         Жентті П.И.Лерх (1870 ж.), Каллаур (1900 ж.), И.Кастанье (1910 ж.) т.б. өз еңбектерінде атағанымен, орнын нақтылай алмаған. С.П.Толстов алғаш рет 1946 жылы Жент қаласының орнын көрсетіп, үстіңгі бетінен жинаған деректер бойынша, оның жасын ХІІ-ХҮІ ғғ. деп тұжырымдады. Зерттеушінің пікірінше, ХІІ-ХІІІ ғғ. Жент Хорезм мемлекеті дүниежүзілік державаға айналу барысында тіректі қаласының бірі болған. Кейін 1958 жылы Б.В.Андрианов, 1961 жылы С.П.Толстов ескерткіш орнында зерттеу жұмысын жүргізді.

ХҮІІ ғасырдың тарихшысы Әбілғазы баһадүр ханның өзінің «Шежіре-и түркі» («Түркі шежіресі») атты тарихи шығармасында Жошының Жендке жасаған жорығы жайлы: «...Жошы хан Жантемір деген нөкерін елші қылып Женд халқына жіберді. Женд халқы бағынғысы келмеді, Жантемірді өлтіруді ойластырды. Жантемір әр түрлі айла жасап, құтылып шығып, Жошыға мұның барын айтты. Жошы хан қатты ашуланып, Жендты қамады. Қаланы алып, Жантемірге қастық ойлағандарды өлтірді, өзге халықтың қанын қиып, барлығын қаланың сыртына шығарып, мал-мүлкін тонап, Әли қожа Ғаждуаниды Жендке әкім қылды...»,-деп жазды. (Әбілғазы. Түркі шежіресі. Алматы. «Ана тілі» ЖШС.2007.75-76 бб).

Моңғол шапқыншылығынан кейін Жент қаласы қайта жанданып, Сыр өңіріндегі ірі мәдени-экономикалық орталыққа айналды. Қалада ақша сарайы жұмыс істеп, күміс және мыстан соғылған теңгелер шығарылды. «Моңғол шапқыншылығына дейін Жент үлкен қала болатын. Қаншама зобалаңға ұшыраса да ол сауда-саттыққа қолайлы қала болып қала берді... Бұл жерде әлі күнге дейін сауда орны жұмыс істейді. Саудагерлер өз саудаларын мақтап, табысты екендеріне бәсекелеседі. Қала базарлары көл-көсір... Ол жерде ылғи да таразы басы құбылып тұрады»,-деп жазды ХІІІ ғасырдың тарихшысы Жамал Қаршы.

В.В. Бартольд Сыр өңірдегі қалалардың 15 ғасырдан бастап қаңырап бос қалуы Сырдарияның өз арнасын басқа жаққа өзгертуімен байланысты болар деп пайымдайды. 1967 жылы Сыр бойындағы қалалардың қираған орнын зерттеген П.И. Лерх Женттің орнын Қорқыт Ата мазарының маңынан іздеу керек деген болатын. Бұдан кейін Бартольд Жент орны Қызылордадан 25 км жердегі Қышқала деп болжаған. Тек 1946 жылы Сырдария мен Әмударияның аралығында орналасқан ескерткіштерді толық аралап шыққан С.П. Толстов Женттің негізгі орнын тапты. Ол Қызылордадан 115 км жерде орналасқан Жанқала жұрты. Жанқалада 1946-48, 1957-58 жж. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы (жетекшісі Толстов) зерттеу жүргізіп, жиналған қыш ыдыстардың негізінде қала 10-13 ғасырлар аралығында болған деп топшылады. Жанқаланың өзінде күрделі қазба жұмыстары жүргізілмегенімен, оның айналасындағы көне суғару жүйелері біршама зерттелген. Зерттеу қорытындысына қарағанда, қала тұрғындары егін шарушылығымен айналысқан деп айтуға болады.

Қорасан ата кесенесі, ХІХ ғасыр

Барлық өмірі мен өнегелі тірлігі алты алаштың баласына мәлім, сонау Арабиядан Орта Азия, түркі, қазақ жерлеріне, соның ішінде Сыр бойына Ислам діні мен мәдениетін алғаш әкелгендердің бірі – халықты имандылық парасатына тәрбиелеген Әбдіжалил Баб еді. Халық аузындағы әңгімелерде ол Қорасан ата деп аталады.

         ІХ ғасырда Иран мен Тұран бағытында қазіргі Орта Азия мен Қазақстанға ислам дінін тарату мақсатында Әбдірахим Баб, Ысқақ Баб және Әбдіжалил Баб бастаған топ жіберіледі. Бұл кездері Ысқақ Баб пен Әбдіжалил Бабтың әкесі Әбдірахман Баб Шам шаһарының патшасы болған. Ол қайтыс болған соң орнына үлкен ұлы Ысқақ Баб таққа отырып, патшалық құрды. Ал Әбдірахманның інісі Әбдірахим Баб Бағдаттың (қазіргі Ирак), Әбдіжалил Баб Иеменнің патшасы болатын.

         Әбдіжалил Баб ондаған мың қолмен Исфахан, Тебрих, Мазандаран, Балх шаһарларын басып алып, Иранның Хорасан қамалын қоршайды. Үш күн, үш түн шабуылмен бұрын ешкім ала алмай жүрген 32 қақпалы Қорасан қамалын Әбдіжалил Баб басып алады.

         Әбдіжалил Баб иемденген жерлеріндегі халықты Ислам дініне кіргізіп, мешіт-медреселер салдырып, арабша сауатын ашып, мәдениетінің өсуіне де ықпалын тигізіп отырған. Қорасан өлкесіне де осындай игілікті тірліктер жасап отырған. Осылайша Қорасан Ата атанады. Ол ірі қолбасшы, әрі жолбарыс жүректі батыр болған.

         Қорасаннан қалың қолмен аттанған Әбдіжалил Баб Сырдарияның сол жағалауындағы Қызылқұм өңіріндегі «Тотықұс» аралына (қазіргі Жаңақорған ауданының аумағында) келіп табан тірейді, осы жерді тұрақты мекен етеді. Мешіт-медресе салдырып, бала оқытады, емшілік істермен де айналысады.

            Ислам діні мен мәдениетін Орта Азия мен Сыр бойында уағыздаудың көш басында тұрған Қорасан Атаның қадір-қасиеті арада уақыт өткен сайын биіктеп келеді. Оның ұлылығына бас иген Қорасан атаның (Әбдіжалил Бабтың) туған ағасы Ысқақ Бабтың 7-ші ұрпағы Қожа Ахмет Иассауи 63 жасқа келіп, қылуетке (жер асты мекені) түскенге дейін әр жылы  Ораза, Құрбан айт намаздарында осы Қорасан ата басына келіп Құранын бағыштап, Меккедегі Қағбатілләның осындағы көшірмесіне жүзін беріп намазын оқып қайтады екен.

Аңыз әңгімелерде Қорасан ата бамдат намазын оқып тұрғанда бүкіл тұла бойы қорғасындай еріп тұратын болған екен. Ислам дінін уағыздаумен қатар жүйке, қояншық, шешек ауруларын емдеп жазатын болыпты. Қорасан ата өзі өлсе де рухы өлмей мазар басына түнеп, перзент сұраған ерлі-зайыптыларға ұл сұраса ұл, қыз сұраса қыз берген. Бұл жөнінде қазақ халқының эпостық жырларының бірі Қобланды батыр жырында Қорасан атаның киесі туралы айтылады.

Тағы бір деректерге сүйенер болсақ сол заманда бауыры Ысқақ бабпен бірге, 150 мың әскермен дін жолындағы жорыққа аттанады. Шам қаласынан Бағдатқа, Исфаханға, одан Мазандеран, Серахс, Балх, Бұхара, Шахрисябзь, Самарқан, Өзгент және Ош шаһарларына ислам дінін орнатады. Ферғанаға жеткен  кезде үш бағытқа бөлінеді: бірі Қашқар мен Жаркентке, 2-сі Сырдарияның сол жағасымен Жетікентке және Отырарға, ал 3-сі Сырдарияның оң жағасымен Шаш (Ташкент) және Исфиджап (Сайрам) шаһарларына қарай аттанады.

Әбдіжәлил баб Ходжендті (Сырдың Өзгенті немесе Қырғыз Өзгент) қоршау кезінде қаза болады. Мұны естіген бауыры Ысқақ баб әскерімен келеді де Ходжентті алып, Өтеміс ханды өлтіреді. Тұрғындарына мұсылмандықты қабылдатады. Аңыз бойынша оның лақап аты Қорасан екен. Қорасан аталуына себеп болған жәйт: шешек шыққан жанның үстінен аттаса — ауру көп ұзамай сауығып кететін көрінеді. Қорасан ата (Әбдіжәлил баб) мен оның ұлы Хұсайын баба (Хұсайын Ғази) зираттары қазіргі Жаңақорған ауданының жерінде орналасқан. Қорасан атаның қасиетіне тәнті болған халық кесенесіне зиярат жасап, құран бағыштап, Алладан тілек тілейді.

Қорқыт Ата мемориалдық ескерткіш кешені

 Қорқыт ата – түркі халықтарына ортақ ойшыл, жырау, күйші әрі қобызшы болған тұлға. Қорқыт ата туралы деректер бізге үш түрлі жолмен жеткен. Олардың бірі -  ел аузындағы Қорқыт туралы аңыз-әңгімелер болса, екіншісі - тарихи шежірелер, үшіншісі - Қорқыт ата кітабы.

Қорқыт атаның дүниетанымдық ойлары әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ.  «Өлген кісі тірілмес, өткен қайтып келмес», - дейді Қорқыт бабамыз. Иә, өткенді қадірлеуге, одан сабақ алуға болады, бірақ оған қайтып оралу жоқ екен, тек ілгері ұмтылу қажет. Аңыз бойынша Қорқыт бабамыз адамның өлімнен қашып құтылмайтындығы, оның ғұмырын жарық дүниеде бітіріп кеткен жасампаздық ісі мен өшпес өнері ғана жалғастыра алатындығы туралы данышпандық пәлсапалық ойлар қалдырды. Осы ғаламат ой әрбір саналы жанның ғұмыр бойы темірқазық етіп ұстар бағдаршамы болуға лайық десек, қателеспейміз.

Ал Қорқыт атаның өзі туралы зерттеген ғалым Ә. Марғұлан төмендегідей пікір айтады: «Қорқыт - тарихи дәуірлерде Сырдария өлкесін қоныс еткен оғыз-қыпшақ тайпаларының ортасынан шыққан данышпан қария, ақылшы батагөй, асқан ақын (ұзан), болашақты болжап сөйлеген сәуегей кісі болған. Ол кісі туралы айтылатын аңыздар  Азиядағы түрік тілдес елдердің көбінде бар. Бірақ қазақ халқы ескі оғыз-қыпшақ тайпаларының тарихи қонысына мирас болған, олардың түбегейлі ұрпағы болғандықтан, Қорқыт туралы айтылатын тарихи жырлар, аңыз-әңгімелер, ән-күйлер қазақ пен түркімендерде көбірек жолығады.

Қорқыт ата – Оғыз заманында өмір сүрген дана тұлғалардың бірі әрі аңыз кейіпкері. Қорқыттың анасы қыпшақ тайпасынан, әкесі Қарақожа оғыздарынан екені белгілі. Міне, сондықтан да Қорқыт қыпшақтар мен сол кезде Сырдария бойын жайлаған оғыздар арасында екі жаққа бірдей ел ағасы атанған. Данышпан қарттың ұзақ жылдар бойы ел басқарған көсем болғанын, өз өмірінде үш хан тұсында уәзірлік қызмет атқарғанын дәлелдөйтін тарихи деректер бар. Ал оның теңдесі жоқ күйші-композитор болғандығын халық жадында сақталған «Қорқыт ата күйі», «Қорқыт сарыны», т. б. музыкалық шығармалары дәлелдейді. Қазақ арасынан шыққан атақты күйшілер мен  ақын-жыраулар өздеріне Қорқыт атаны пір-ұстаз тұтқан. Олар өздерінің өлең жырларын бастамас бұрын, алдымен Қорқыт атаның есімін ауызға алуды шарт деп білген:

Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата,

Бата алған барлық бақсы асқан ата.

Таңғалып жұрттың бәрі тұрады екен,

Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда.

Ел аузындағы аңыздарда Қорқыт ата өзінің жүйрік желмаясына мініп алып, халқына мәңгі жасайтын жерұйық іздеуші, ғұмырбойы өлімге қарсы күресуші, өлім дегенді білмейтін ғажайып қайсар жан ретінде суреттеледі. Әйтсе де ол өмірінің соңында «өлмейтін нәрсе жоқ екен» - деген пікірге келеді. Осылайша, Қорқыт ата мәңгілік өмірді қобыз сарынынан іздейді. Ұлы күйші өзі іздеген мәңгілік өмірді шынында да тапқан секілді. Қорқыт атаның жан тебірентерлік сиқырлы күйлері, ұлағатты ғибрат сөздерінің әрбір жолы мақал-мәтелге айналып кеткен. Өлең-жырлары ұрпақтан-ұрпаққа асыл мұра, мәңгілік қазына ретінде ауысып, мыңжылдан астам уақыттан бері өмір сүріп келе жатыр.

Қорқыт атаны асқан күйші, ақылгөй, данышпан, атақты жырау деп оның мәңгілік мекен тапқан мазар-күмбезіне бас ию сонау оғыз - қыпшақ заманынан басталады. Қорқыт атаның мемориалдық ескерткіш кешенін  (қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы ауданында) халық сан ғасырлар бойы қадірлеп келеді. Ол жерді Қорқыт атаның күй тартатын жері деп, басына күзетші, шырақ жағушы адам қойып келді. Қорқыт ата күмбезі шамамен ІХ-ХІ ғасырларда салынған.

Қорқыт - ерте кезде оғыз, қыпшақ және қаңлы тайпаларын басқарған данышпан кісі бейнесіне VIII—IX ғасырларда-ақ аңыз кейіпкері болған. Қорқыт ата жөніндегі жыр-дастан алғаш қыпшақ даласы мен Сыр бойында туып, халық эпосының дәстүрі бойынша сан ғасырлар бойы ауызша айтылып келген. Тек XVI ғасырда ғана Қорқыт есімімен байланысты бұл дастан қағазға түсірілген.

Қорқыт ата туралы сан қилы аңыз - әңгімелер қазақ арасында ерте кезден-ақ кеңінен тараған. Солардың бірі - Қорқыттың тууына байланысты аңыз. Аңыз бойынша, анасы Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп жүріпті. Оны жылына бір рет толғақ қысып отырады екен. Қорқыт туар алдында күллі әлемді үш күн, үш түн бойы көзге түртсе көргісіз қараңғылық басып тұрыпты. Сұрапыл қара дауыл соғып, ел-жұртты қатты қорқыныш сезімі билейді. Сыр бойы мен Қаратау өңірінің аспаны да қараңғы тартып, қарауытып кетіпті. Сондықтан бұл маңай «Қараспан» аталыпты. Ашық күн тастай қараңғы түнге айналған қорқынышты күні туғаны үшін баланың атын «Қорқыт» деп қойған екен.                                                             

Қорқыт ата туралы аңыз – әңгімелердің бірі  Қорқыттың өліммен күресі. Аңызда  Қорқыт жиырма жасқа жеткенде түс көріп, түсінде ақ киген қария «қырық жастан артық жүрмейсің» деп аян береді. Қорқыт одан сескеніп, өлмейтін, өшпейтін дүние іздеудің соңына түседі. Желмаясына мініп, дала кезіп кетеді. Көп уақыт жүріп келе жатса, алдынан жер қазып жатқан бір топ кісіге жолығады. «Мұны неге қазып жатырсыңдар?» дегенде, әлгілер «Қорқытқа қазып жатырмыз» деп жауап береді. Оны естіген соң, зәресі тағы ұшып, өлімнен құтылу үшін дүниенің екінші шетіне жөнеледі. Онда барғанда да, бұрынғы түсін көреді. Таң бозынан аттанып, тағы да дала кезіп кетеді. Түсінен шошынып, дүниенің төрт бұрышын тегіс кезіп шығады. Бірақ қайда барса да, көретіні қазып жатқан көр болады. Жан сақтауға жер таба алмай, әбден тарыққан соң, Қорқыт жер ортасына келеді. Ол өзінің туған жері Сыр суының жағасы еді, бұл жерде отырып, Желмаясын сойып, оның терісі мен қобызын қаптайды, Ол қазіргі Қорқыт кешенінің тұрған жері еді. Бұрынғы түсі тағы кіреді. Суда көр қазушы болмас, оған ажал да келе қоймас деп, өлімге қарсы амал ойлайды. Сусыз жерде жан сақтауға болмаса, енді судың ортасында тұрайын деп Сырдың бетіне кілемін жайып, жүз жылдай сонда тұрып өмір сүреді. Қорқыт Сырдарияның үзілмей ағатын суына қарап, өлім мені қанша қуса да, оны бұл жерге келтірмеспін деп, қобызын толқытып күңірентіп тарта беріпті. Қорқыттың күйін дүниедегі жан иесі түгел ұйып тыңдапты. Аспандағы құс ұшуын қойып, самал жел есуін қойып тыңдапты. Ажалдың өзі де Қорқыттың күйіне балқып, бұған жақын келе алмапты. Қорқыт осылайша күндіз-түні ұйқы көрмей, қобыз тартып өліммен алысыпты. Көп заман ұйқы көрмей, қатты ұйқыға батқан кезде оны өлім іздеп тауып, кілемде ұйықтап жатқан Қорқытты кішкене қайрақ жылан келіп шағып өлтіріпті. Бірақ Қорқыт өлгенімен, оның ұзақ заман тартқан қобызының күйлері халық жадында әлі сақталған. Бұл аңыз туралы академик Ә. Марғұланның пікірі: «Қорқыттың өмір бойы арман еткені - өлмейтін, жасай беретін өмір іздеу, сол үшін күресіп, өлімге қарсы тұру. Мұнда ажалмен айқасумен бірге, құдайдың өзімен алысудың аялғысы бірге жүреді. Қазақ аңыздары бойынша Қорқыт бар өмірін тағдырмен, дүниені жасаушымен алысу үстінде өткізеді. Өлмейтін өмірді көксеп, тағдырға, өлімге қарсы тұрады. Жас Қорқыттың іздегені адам баласының өлмей уайымсыз еркін жасауы. Қорқыт дүниетанымы бойынша, өлім оның көзіне зұлымдықтың басы болып көрінеді. Онымен күресуді Қорқыт өзіне бірінші міндет етіп қояды.

Қорқыт Ата туралы бізге жеткен тағы бір құнды деректердің бірі  - Қорқыт ата кітабы.  Бұл кітаптың екі қолжазба нүсқасы сақталған. Олардың бірі қазір Германиядағы Дрезден қалалық кітапханасының сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақтаулы тұр. Бұл қолжазба кітаптың мұқабасында көрсетілген аты: «Кітаби дедем Қоркут ғали лисани таифаи у огузан», яғни «Қорқытатаның оғыз тайпасы тіліндегі кітабы». «Қорқыт ата кітабының» осы Дрезден қолжазбасы он екі жырдан, басқаша айтсақ, он екі бөлімнен тұрады.

Ал «Қорқыт ата кітабының» екінші қолжазба нұсқасы Ватикандағы (Италия) Аростолика кітапханасында сақталып келеді. Бұл қолжазба алты жырдан құралған, ол: «Хикаят оғыз-наме Қазанбөк уа ғайри» деп аталады. Мұны осы кітапханадан тауып, итальян тіліне тұңғыш рет аударған ғалым Этторе Росси болды.

Қазақстан ғалымдарынан «Қорқыт ата кітабын» зерттеу, аудару, насихаттау ісіне Ә.Марғұлан, X.Сүйіншәлиев, Ә.Қоңыратбаев, Б.Ысқақов, М.Байділдаев белсене ат салысып келді.

«Қорқыт ата кітабы» сол кездегі оғыз-қыпшақ тайпаларының бәріне бірдей түсінікті көне түркі тілінде жазылды.

Сонымен, «Қорқыт ата кітабы» Көк түріктер дәуірінің сан қилы қоғамдық-әлеуметтік көріністерін, салт-санасын, діни сенімін, әдет-ғұрпын, көркем сөз үлгілерін, ертегі-аңыздарын біздің заманымызға жеткізген ғажайып туынды болып табылады.

Қорқыт ата ескерткіш кешені Сырдария өзені жағасында орын тепкен. Ескерткіш кешенде қобын үні естілетін қобыз бейнесіндегі стелла, түрлі ойындар мен сайыстарды тамашалауға арнап көне Рим дәуіріндегі архитектуралық құрылыс үлгісінде салынған Амфтеатр және Қошқар тас мүсіні қойылған. Қошқар бейнесінің көрініс табуының өзі оғыз жаманында тоқшылық пен молшылықтың мағнасын береді деген түсінікпен қойылған. Келіп тамашалаушыларға Мұражай қызметі жұмыс жасайды. Орыс ғалымдарының Сыр бойында Қорқыт Атаны қадірлеудің мыңжылдық үлгісі бар деуі тегін емес. Себебі, Қорқыт ата Түркі халықтарына ортақ, өз заманының дарынды тұлғасы. Қанша уақыт өтсе де Қорқытты қадірлеуді қазақ халқы ұмытқан жоқ. Сондықтанда ол қазақ даласының қастерлейтін киелі орындарының бірі.

Оқшы ата кесенесі

Сыр өңіріндегі киелі орындардың бірі Оқшы ата мазараты. Оқшы ата мазаратын халық кейде «жеті әулие» деп те атайды. Бұл Оқшы атаның есімімен тікелей байланысты. Оқшы атаның азан шақырып қойған есімі Көгентүп, кейбір деректерде Ибраһим болған делінеді. Оқшы ата - халықтың қойған есімі болса керек.

Халық аузында Оқшы ата туралы аңыздар жиі кездеседі. Олардың бірінде: Оқшы ата жас кезінде жетім қалады. Күнкөріс үшін ел аралап жүріп, жалғыз қызы бар бір қайырымды шал мен кемпірге тап болады. Олар мұны өздеріне бала етіп асырап алады. Оқшы кемпірді ана, шалды әке, қызды қарындас санайды. Ержеткенде олардың асыраушысы өзі болады. Егін егіп, диқандықты кәсіп етеді.

Жас жігіт еңбекшіл ғана емес, бойында қасиеті бар азамат болып ер жетеді. Оның кірпігінің қалыңдығы сондай, көзін жауып тұрады екен. Кірпігін қолмен көтеріп қалғанда бір күншілік жердегіні көретін қасиеті болған. Мал жоғалтқан адамдар жоғының дерегін білу үшін Оқшыға келеді екен. Ол кірпігін көтеріп қалып, «малыңыз пәлен жерде жайылып жүр» деп жөн сілтейді. Барса, расында солай болып шығады. Оқшының аты елге біртіндеп осылай тарай бастайды.

Сол бір заманда елді қалмақ жаулап алады да, оның ханы елге өзінің тәртібін орнатады. Жебір билеуші жұртқа мынадай шарт қояды:

- Мені күнде бір үй асырап, қалыңдыққа қызын беретін болсын!

Хан жарлығы екі болмай, орындала бастайды. Тәлкекке түскен ел күңіреніп, күйзеліске ұшырайды. Қарсы шығар амал таппай дағдарады. Осындай күндердің бірінде ханды күтіп, оған қыз беру кезегі Оқшының ата-анасына да жақындайды.

Оқшы күншілік жердегі егін басында арпа орып жатыр екен. Ол жаққа жүрерде, ата-анасына: - алда-жалда бір жаманшылық төнсе, атым бір хабар білдірер, бұл озбыр ханның азабынан әлі-ақ құтыламыз,-деп атын қалдырып кетеді.

Кезек кемпір-шалдың үйіне, оның жалғыз қызына да келеді. Екі қария зар илеп жылағанда, кермеде байлаулы тұрған аты тыпыршып, зор дауыспен кісінеп қоя береді. Кісінеген атының даусы күншілік жерде арпа орып жатқан Оқшының құлағына жетеді. Озбыр ханға қатуланған Оқшы Аллаға сыйынып,  арпаны уытып – уытып алақанына салып, дұшпанға бағыттап үрлеп жібереді. Осылайша, Хан қаза табады. «Жауызды өлтіріп, халықты азаптан құтқарған кім болды екен »деген түрлі әңгіме елге тарайды. Бірінің қылышы, бірінің қанжары, енді бірінің пышағы қанды талай жігіттер «ханды өлтірген мен» деп шығады. Сол кезде Оқшының әкесі:

- Біздің баламыздан да сұраңдаршы, сол білер кім өлтіргенін,-дейді.

Жиналған жұрт күншілік жердегі Оқшыға адам жіберіп, алдыртады. Келген соң, «Ханды мен өлтірдім» деп, таласқан талай азаматтарды көріп Оқшы сұрайды:

- Хан неден өлді?

- Жүрегінен жаралы болып өліпті, - дейді халық.

- Онда жүрегін жарып көріңіздер, егер арпаның қылтығы жүрегіне қадалып тұрса, менің атқан оғым, - дейді Оқшы. Расында да осылай болып шығады. Көгентүп осыдан бастап Оқшы атанады.

Оқшы ата туралы зерттеушілердің бірі фольклортанушы ғалым, Әуелбек Қоңыратбаев Оқшының «Қорқыт ата» кітабының басты кейіпкері болуы оның тарихи тұлға екеніне дәлел бола алады деп атап көрсетеді. Сондай-ақ, оны оғыз-қыпшақтың ханы Қазан Салордың батыры әрі қару-жарақ соғатын шебері еді дейді. Оқшы атаның өмірден 1043 жылы өткендігін және өзінің аты берілген мазаратта жерленгендігі туралы қорытынды жасаған.

Сонымен қатар, Оқшы ата түркілер арасында исламды насихаттаған діндар адам болды деген деректер бар. Бұл жер ХІҮ ғасырда Қожа Ахмет Иассауидің даңқты кесенесін Ақсақ темір салғанға дейін осы Оқшы ата жері ежелгі Тұран, оғыздар мен түркі-қыпшақтардың Бекзат азаматтары жерленген пантеон болған екен. Демек, бұл қабірстан біз білетін аталардан басқа қадым ғасырларда жасаған небір арыс азаматтардың жатуы мүмкін. Оқшы ата, Есабыз, Асан қайғы, Ғайып ата, Қыш ата, Досбол би сияқты ұлылар – халық зердесінде сақталғандары ғана.

Оқшы ата ХІ ғасырда өмір сүрген, халықты жаудан құтқарып, елдің болашағы үшін күрескен ұлы тұлға. Сондықтан да халық Оқшы ата мазаратын ерте заманнан құрметтеп киелі жер санаған. Оқшы ата мазары өзінің сәулеттік құрылысымен де ерекше. Қазақ жеріндегі оғыз – қыпшақ кезеңінен сақталған бірден бір кесенелердің бірі.

Сығанақ қалашығы

Ұлы жібек жолы бойындағы саудасы мен қолөнер кәсібі дамыған атақты қалалардың бірі Сығанақ қалашығы. Қазақ халқының тарихында Сығанақ қалашығы ерекше орын алады. Себебі, Қыпшақ хандығының астанасы, одан соң Ақ орданың астанасы, Көшпелі өзбектер ханы Әбілқайырдың басқару ордаларының бірі атанған қала. Ал Қазақ хандығы құрылғанда Түркістан қаласымен қатар осы Сығанақ қаласы қазақ жерін басқару орталықтарының біріне айналды. Бұл қала жөнінде тарихи деректер өте көп. Солардың алғашқысы Х ғасырда өмір сүрген араб географы          Әл-Мукаддаси еңбегінде  кездеседі. Ол Сығанақты Отырармен кіндігі бір егіз қала деп көрсеткен. Махмұт Қашқаридың ХІ ғасырда жазылған «Диуани лұғат ат түрік» атты үш томдық еңбегінде «Суғнақ оғыздардың қалаларының бірі» деп жазылған. Сығанақ қаласы XI ғасырда Қыпшақ мемлекетінің саяси әрі мәдени орталығына айналған. Қала тұрғындары суармалы егіншілікпен айналысқан. Сығанақ халқына ауыз су жер асты құбырлары арқылы Сырдария өзенінен келіп тұрған.

Әбілғазының жазбаларында: «Қала қақпалы, қуатты дуалдармен қоршалып, ішінде сауда үйлері, керуен сарайлары және басқа да қоғамдық құрылыстары бар қала үйлері орналасқан. Сығанақ Сырдария өңіріндегі ірі тұрақ еді. Оның тұрғындары Кедейдің елшісі Хасан-Қажыны өлтіріп, моңғолдармен барынша қарсыласты» деп жазылған.

Әбілғазы баһадүр деректерінде айтылғандай Сығанақ қаласы Шыңғыс ханның ұлы Жошы ханмен бес күн шайқасқан қалалардың бірі. Ол туралы халық арасында «Сығанақ апаты» деген атпен әлі күнге естелік әңгімелер сақталған. Бұл әңгіме желісі ортағасырлық жазбаларда да жолығады. Әңгіме желісінде: Жошы хан Сығанақ шахарына келгенде Сығанақ халқы қамалға кіріп ұрысқа дайындалады. Сонда Жошы хан Хасан деген мұсылман қажыны салық алу үшін насихат жұмыстарымен шахарға жібереді. Қамал ішіндегілер алым салық төлеп тұруға келіспей Хасан қажыны өлтіреді. Бұл әрекетті естіген Жошыхан қаланы қоршауға бұйрық береді. Осылайша Сығанақ қаласы Жошыхан қоршауынан соң отқа оранып, қала жеңіліске ұшырады. Ал Жошы хан болса одан әрі Сыр бойындағы Асанас, Жент қаласына жүріп кетті деп баяндалады. 

Шаһар халқы ХІІ ғасырдан бастап ислам дінін қабылдаған кезеңде араб  жазушылары өз еңбектерінде Сығанақ қаласының тұрғындары - қыпшақтар мен қаңлылар және оларды бір-бірінен ажыратып болмайтындығын жазды. ХІҮ ғасырдың екінші жартысында Ақ Орда ханы Орыс хан Сығанақта хан сарайын салдырады. Шайбани ханның жылнамашысы Фазлаллах ибн-Рузбихан Исфахани  өзінің «Михман-наме Бухара» атты еңбегінде Дешті даласының атақты хандарының сүйектері Сығанақта жерленіп, қабірінің үстіне кесене тұрғызылғандығын анықтап жазған. Сонымен қатар Сығанақтың гүлденген шағын өз көзімен көрген ол «Шаһарда күн сайын 500 түйенің еті қуырылып, кешке қарай одан түйір де қалмайды. ... Сығанақтың айналасы көкорай дала, тоғай болып келеді. Осы арада жабайы ешкі, жабайы қой және басқа да жануарлар өріп жүреді. Қала тұрғындары оларды жаз мезгілінде аулап, қысқа азық даярлайды. Құс еті бұл арада өте арзан» деп жазған болатын. Аса ірі сауда шаһарына айналған Сығанақта күніне 500 түйеге артылған тауарлар сатылатын кездер болған. Солардың арасында көшпелілер алып келетін ең жақсы садақтар мен жебелер үлкен сұранысқа ие болатын.

         Сығанақтың көркі мен маңызына ерекше мән берген Фазлаллах ибн Рузбихан «Сығанақ Дешті тұрғындарының қажетіне қарай барлық жағдайлар жасалған нағыз орталығы болып саналады. Мауреннахр өңірлерінің және шығыстан Қашқар, Хорасанға дейінгі аймақтардың көпестері Сығанаққа жиылады» деп жазған. Рузбиханның бұл сөздері Сығанақ қаласы Дешті Қыпшақ хандығы кезінен бастап Қазақ хандығының кезінде дейін Орта Азия аралығында екі жақты байланыстырып отырған басты сауда орталығы болғанын дәлелдейді.

Тарихшы Зардыхан Қинаятұлының пікірінше, «Сығанақ» атауы түрікшеден аударғанда «қамал, қорған» деген мағына береді. Қала 982 жылы түзілген «Шығыстан батысқа дейінгі әлем шекаралары» атты авторы белгісіз еңбекте «Сунах» атымен алғаш белгілі болды. ХІІ-ХІІІ ғасырларды өмір сүрген Хиссамуддин әл-Сығанақидың «Болса Тәңірім екінші өмір қиғандай, Сығанақта көз жұмар ем қиналмай" деген жыр жолдары Сығанақ қаласының сол дәуірде гүлденген, дамыған қала екендігін дәлелдеп тұрғандай. Үзінді келтірілген жырда қаланың атақты екендігі, бұл жерден Дешті Қыпшаққа қарай жол болғандығы, одан қалаға қымбат бағалы бұйымдар келетіндігі, не келсе де алдымен осы қалаға келетіндігі жырланады. Ал, қаланың Түркістан қаласы мен Дешті Қыпшақ арасында орналасқан, шекаралық қала екендігі, тұрғындарының тыныштықта қауіпсіз бейбіт өмір сүріп жатқандығы суреттеледі. Қала ғұлама ғалымдар тұратын ғылым ордасы еді деп Хисамуддин армандайды. Сонымен бірге, ғалымның қалада мешіт-медреселер салдырып, діни ғылым-білімге таратқаны туралы да айтады.

Сығанақ қаласы туралы дерек қалдырған А.Ю. Якубовский еңбектерінде жазылғандай Сығанақ базарында Қытай мен Шығыс Түркістаннан, Еуропа мен Кіші Азиядан ірі сауда керуендері жүріп отырады.

Тарихшы Мойын ат-дин Натанзидың жазбаларында Ақ Орда хандарының бірі Ерзен Сығанақта көптеген әсем, зәулім ғимараттар салдырған. Археологтардың зерттеуінің нәтижесінде Сығанақтың теңге сарайында XIV ғасырда Ақ Орданы билеген Орыс хан мен Тоқтамыс хандардың есімдері бейнеленген теңге-ақшалар табылып отыр. Сығанақ қалашығы одан соң Қазақ хандығының нығаюына қызмет жасады. Қасым хан тұсында қазақ халқының саны бір миллионға жетті деген деректің кездесуінің өзі қазақ хандығының Сығанақ секілді Сыр бойындағы қалаларды бағындыруымен байланыстырылады. Қанша кезең өтсе де Сығанақ қаласы туралы тарихи деректер маңызын жойған емес. Сығанақ қаласын бүгінгі таңда археолог ғалымдар зерттеп, тарихын қайта саралап жатқандығын айта кетуіміз керек. Сығанақ қаласы қазақ тарихында ерекше орын алатын киелі жерлердің бірі. Қазақ халқының ұлт болып сақталуында қанша қала жойылып, қанша қалалар гүлденді. Сондықтанда бұл қаланы қазақ халқы әрдайым жадынан шығарған емес.

Төлегетай - Қылышты ата кешенді-мазары (ХІ-ХІІ ғ.)

Қылышты ата өз заманының батыры, әрі ерекше қасиетке ие әулие адам болған деседі. Халық арасына тараған аңызға сүйенсек көлікті адам көлігінен түсіп зиярат етпесе өзі немесе аты майып болады екен. Басына түнеп перзент тілегендер мен кеселденгендерге Алланың күшімен шипа беріп отырады. Қылышты атаның әкесі Камаладдин Меккеден келіп Қырөзгент шаһарының патшасы Әбубәкір Сыдық ұрпағы Ілгімағзұмның қызына үйленеді. Содан көп кешікпей Меккеге қайтып келеді. Қылышты ата шеше ішінде қалып, өскенде аспаннан қылыш пен ақбоз ат түсіп 1001 бәлеге қарсы тұрған. Уәзірлері мен билері алдына келгенде қылышы күн сәулесіне шағылысып, қылыштың жүзіне қонған шыбын екіге бөлініп түсе беретін болыпты. Онысы «Кімде-кім адал болмаса осындай жаза алады» дегені екен. Міне осыдан бастап Қылышты ата атаныпты.

Қылышты ата туралы «Бабырнама», Камилқан Қаттаевтың «Махдуми Ағзам және Дағбед», Ақсақ Темірдің өмірі туралы Шарафиддин Али Аздидің «Зафарнама» кітаптарында жазылған.

Қылышты Ата кесенесі Төлегетай Баба кесенесімен қатар Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы орталығынан 30 шақырымдай қашықтықта орналасқан.

Төлегетай – Қылышты атаға өкіл бала болып тәрбиесін алып, қойын бағады. Бір күні Қылышты ата Төлегетайды сынайды. Сөйтсе сусыз құм ішінде Төлегетай аса таяғымен жер сызып су шығарып, қой суарып жүр екен. Баланың жетілгенін біліп, өз қызын беріп күйеу бала етеді. Төлегетайдан төрт ата Найман тарайды. Қылышты ата дүниеден өтерінде менің қабатыма Төлекті қойыңдар, зияратқа келген адам бірінші Төлекке дұға оқып, сосын маған келсін деген екен. Шындыққа жүгінгенде бүкіл Найман ұрпағының түп атасы Төлегетай екендігі негізделуде.

         Төлегетай бабамыздың шығу тегіндегі ел аузындағы әңгімеге жүгінсек:

Баяғы жауапкершілік заманда жау қалың қолмен келіп Найманның ауылын шабады. Найман жас кезінде қол бастаған батыр болғанымен, бұл жау шапқан уақытта жасы сексеннен асқан шағы екен. Бұрын Наймандардан қайта-қайта жеңіліп жүрген жаудың ашуланғаны сонша Найман шалдан басқа еркек кіндіктіні қалдырмай қырып тастайды. Енді Найман шалға қандай жаза қолданамыз дегенде, бір қаныпезері тұрып: «Дүниеде ұрпақсыз өткеннен ауыр жаза жоқ, осыны көзімен көріп азаптанып өлсін. Тоқсанға жақындаған шалдың қолынан не келеді, мұны тірі қалдырайық», - депті. Осы пәтуаға келісіп, жаулар аттарының басын кері бұрып, келген жақтарына қарай шаба жөнеліпті.

         Осы шайқаста Найман шалдың батыр ұлы Тоқпан да оққа ұшып, жас келіншегі Ақсұлу да жесір қалыпты. Оның да перзенті жоқ екен. Енді бір ұрпақтың, бір әулеттің жер бетінен жойылып кету қауіпі туады. Осыны ойлаған Ақсұлу атасы Найман шалға төркін жұртындағы Тоқсұлу деген сіңлісін атасына қосады. Тоқсұлу өзінен кіші болғанымен Ақсұлу оны: «Қызеней» деп атап кетеді. Сонымен, Тоқсұлу жүкті атанып, ұл табады. Көп ұзамай Найман ақсақал қаза табады. Баланың атын бір әулеттен қалған белгі ғой деп «Белгібай» қояды (Кейде «Өкіреш» деп те аталады)

Ақсұлу кішкентай қайнысы Белгібай он алтыға толғанша күтіп, өзі отыз беске келгенде соған қосылады. Белгібай мен Ақсұлудан – Сүйініш, Сүйініштен – Төлегетай дүниеге келеді. Ал Төлегетайдан – Қытай, одан – «Төрт Төлегетай» атанған: Қаракерей, Матай, Садыр, Төртуыл деген ұлдары дүниеге келеді. Белгібай Ақсұлудан кейін де бірнеше әйелге үйленген. Олардан: Сүгірше, Серікбай, Келбұқа, Кетбұқа деген ұлдар дүниеге келеді. Шежіре бойынша, тоғыз таңбалы қалың Найман осылардан тарайды. Енді бұларды таратыңқырап айтар болсақ, тоғыз таңбаның алғашқы төртеуі бәйбіше Ақсұлудан тараған «Төрт Төлегетай» - Қаракерей, Садыр, Матай, Төртуылға тиесілі болса, кейінгі үш таңбаны Сүгіршенің Саржомартынан өрбіген «Ергенекті» - Көкжарлы, Бура, Қарабай иеленді. Соңғы екі таңба – Кетбұқадан тарайтын Бағаналы мен Балталыға тиеді. Ал Келбұқадан тарайтындарға таңба жетпей қалып, бір ағасының таңбасын теріс басып «Терістаңбалы атаныпты. Бірақ оған «Исі Найманның ноқта ағасы» деген жоғары мәртебе беріліпті.

Төлегетай Баба – ХІІ ғасырдың басындағы Күшілік ханның ұрпағы. Наймандарды жер-жерлерге бөлген кезде Төлегетай ежелгі Өзгент-Түркістан өңіріне жіберіледі. Бұрын да бірінің атағын сырттай білетін Төлегетай мен Қылышты Сыр өңірінде кез болып, бірін-бірі құрмет тұтып өтеді. Бұл күнде қатар жатқан қос әулие – Қылышты ата мен Төлегетай Бабаның басына жаңадан келісті қос кесене тұрғызылған.

Шірік-Рабат қалашығы

Сыр өңіріндегі сақ дәуірінен сақталған ежелгі қалалардың бірі Шірік Рабат қалашығы. Шірік Рабат қалашы оңтүстік-батысында Парсы елі, терістігінде Ресей мен оңтүстік-шығысында Қытайды жалғастырған Жібек Жолы бойында орналасқан. Қалашық Сыр бойы халқының Хорезм, Парсы елдерімен шекаралық бекінісі рөлін атқарған. Өйткені, бұл елдердің байланысы кезінде арнасы тасыған Жаңадария арқылы жүріп отырған. Шірік Рабат қалашығын алғаш зерттеушілердің бірі С.П. Толстов Шірік-Рабат қаласын ХІІ ғасырдағы «Инша» құжаттар жинағында көрсетілген Хорезм-Женд жолының бойында, Жендтен 20 фарсах (120 км) жерде орын тепкен Саг-дере мекенімен байланыстырады.  Сонымен қоса, Саг-дере - түркі-иран сөздерінің тіркесі, мағынасы «оң аңғар, оң жақ алап» деген мағна береді. Ал шірік рабат қаласы Жаңадария өзенінің оң жағалауында жатқандығы белгілі. С.П.Толстов осындай дәлелдерді келтіре отырып, Шірік-Рабат қаласы ерте ортағасырлық Саг-дере қаласы деп тұжырымдайды. Шірік-Рабат қаласында үлкен қамалдар тұрғызылып, қарауыл мұнаралары болған. Шірік Рабат қаласы ерте кезеңде әскери мақсаттағы маңызға ие қалалардың бірі. Бұл қаланың қорғаныс қабілетін арттыруда пайдаланылған арнайы нысандардың молдығынан да көрінеді. Шірік Рабат қаласын зерттеу 1946 жылғы С.П. Толстов басқарған Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясымен байланысты. Шірік-Рабат археологиялық экспедициясы (жетекшісі Ж.Құрманқұлов) 2004 жылдан бері археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп келеді.

Атақты тарих ғылымдарының атасы саналған Геродот өзінің «Тарих» еңбегінде Сақ тайпалары туралы баяндап, оларды 3 топқа бөлген. «Тиграхауда» - шошақ бөрікті сақтар, «Хаомаварга» - сусын дайындаушылар және «Парадария» - дарияның арғы бетіндегілер. Дегенмен сақтардың үлкен бірлестік болғандығы тарихтан белгілі. Осы сақ тайпаларының үлкен орталықтарының бірі Шірік Рабат қаласы ортағасырларда да халық қоныстанған мекендердің бірі. Шірік Рабат қалашығы қазақ халқының байырғы ата-бабалар мекені ретінде киелі мекен ретінде саналады. Қазіргі таңда қалашықта археолог ғалымдар қазба жұмыстарын жасап, табылған жәдігерлерді халық назарындағы мұражайларға қоюда. Олардың ішінде алтын бұйымдар, сүйектен жасалған бұйымдар, қару-жарақ түрлері мен садақтың жебе ұштары кездесіп отырады.

Христос Спаситель шіркеуі.

1890-1895 ж. 

Ақмешіт бекінісі патшалы Ресей әскерінің келуімен Перовск бекінісі болып өзгертілді. Қоқандықтарды ығыстырған соң, Перовск бекінісінде христиан дінін уағыздаушылар көбейіп, елеулі рөл атқарады. Бекініске шіркеу қажеттігі туындап, 1855 жылы жылжымалы шіркеу ашылады. Оның негізін салушы поп Л.Гороховский болды. Ал қала христиандары үшін алғашқы тұрақты шіркеу 1863 жылы ашылды. Бұл шіркеу үйі 1868 жылы болған қатты жауыннан құлап қалады. Сол жылы күйдірілген кірпіштен салынып, төбесі жабылған шіркеудін жана үйін пайдалануға береді. 1890 жылы шіркеудін жаңа ғимараты салына бастайды. Бұл құрылыс 1896 жылы пайдалануға беріледі. Шіркеу кең тараған жобаның баламасы. Осыған ұқсас шіркеулер Астраханда және Ташкентте кездеседі. Шіркеу 250 -300 адамға арналған. Бүгінгі танда шіркеу христиандардың бас қосып, мінәжат етер негізгі орны. Шіркеу ғимараты екі бөліктен тұрады: мінәжат етуге арналған зал және кіреберістен тұрады. Көлемі 17х28 м, биіктігі 18 м.

Негізгі көлемі крестті - куполды, кресттің соңдары тең                                 («гректік»), кресттің кіруші бұрыштарында қосымша бөлмелер бар. Бұл крест тәрізді кеңістік биік (екі шырақты), орта кресті екі бөліктік сегіз қырлы барабанда тұрған жарты циркульді аркалы сегіз тар терезе ойықтарымен кесілген. Крест жеңдері қасбеттерге сәйкес пішінді жасайтын жарты циркульді көрініске ие күмбезшелермен жабылған. Осы бөлшектердің үстінгі жағында жартылай дөңгелек доғалармен жабылған жоғары пропорциялы үш бөліктік терезелер жасалған. Төменгі деңгейдегі қапталдық қасбеттерге қосымша кіреберіс ойықтары жасалған.

Мінәжат ету залының есігі батыс жақтан жасалған. Бұл екі шырақтық, сегіз қырлы күмбез асты барабанындағы күмбезбен тәжделген. Күмбез негізгі күмбезге ұқсас, бірақ көлемі кішірек. Бірінші деңгейде кіреберіс бөлігі, екіншіде күмбез асты барабанында орналасқан үш тереземен жарықталатын-хорлар жасалған. Қасбет қабырғалары жасалуының негізгі сарыны болып қасбет қабырғаларының рустовкасы, сонымен қатар профильденген сырт-ернеулермен жиектік бөлшектеу болып келеді. Ішкі кеңістік жиектік жолақпен екі деңгейге бөлінеді.